Sunday, November 13, 2011

وەرگێڕان

وةرطــيَــرِان
ثيَش ئةوةى باسى وةرطيَرِان بكةين ثيَويستة ئاورِيَك بةلاى زماندا بةينةوة ضونكة وةرطيَرِان بةشيَكة لةزمان، دةتوانين بلَيَين زمان بةرضاوترين تايبةتمةندىمرؤظة، تايبةتمةندى يةك كة دةتوانيَت لة هةموو بونةوةرةكانى ترمان جيا بكاتةوة، بةبآ زمان بة هيض كلؤجآ نةمان دةتوانى جيهانيَك ثيَك بهيَنيَت كة  ئةمرِؤ دةيناسين.
ثيَشكةوتنةكانمان لة هةموو شتيَكدا جا لة هوةرةوة بطرة تا زانستى تةكنؤلؤجيا بةبآ زمان نةدةبوو، يةكةمين وةسيلة يا ئامرِازى بوة بؤ طؤرِينةوةى بيرو رِاكان هةر ئةميشة دةمانكاتة مرؤظ و جيامان دةكاتةوة لة هةموو بونةوةرةكانى تر زمان ئامرِازى سةرةكى خةلَكى جيهانة بؤ ثةيوةندى كردن لةطةلَ يةكترديدا، وة ئةو ثةيوةنديةش بآ طومان وةرطيَرِان رِؤلَى تيَدا دةبينيَت.
ضونكة وةرطيَرِان بريتية لة طؤرِينى بابةتيَك لةزمانيَكةوة بؤ زمانيَكى تر.
ئةطةر سةرنجى ميَذووى وةرطيَرِان بدةين دةبيني لة ثيَشتدا بة شيَوةى ئاخاوتن بوة مةبةست و خواست و ئامانجى كةسةكانى بةديهيَناوة، ئةمةش كاريَكى سروشتى بوة ضونكة (نوسين)نةبوة لةوكاتةدا.
ئةطةر باسى ميَذووى وةرطيَرِان بكةين لةجيهاندا ئةوا يةكةمين بةهرةمى وةرطيَرِاو بؤ نزيكةى 3000 سآ هةزار سالَ ثيَش ميلاد بةر لةزايين و بؤ سةردةمى ئيمثراتؤرى كؤنى ميسرى دةطةرِيَتةوة.
بةلآم لة رِؤذئاوادا 300 سالَ بةر لة زايين و كاتيَك كة رِؤمةكان بةشيَكى زؤرى ولآتى يؤنانيان خستة ذيَر دةستى خؤيانةوة كلتوريَكى زؤريان ضنط كةوت وة كارى وةرطيَرِانيان بةدةست هيَنا.
لات شاراوة نةبيَت كة بةرطى دووةمى ئاظيَستا كة يؤنانيةكان بردويانةتةلاى خؤيان وةريان طيَرِاوةتة سةر زمانى خؤيان كة نزيك هةزار سالَ ثيَش زاينة.

وةرطيَرِان: بريتية لة وةرطيَرِانى نوسراويَك لةزمانيَكى بنةرِةتةوة بؤ زمانى مةبةست بةبآ ئةوةى واتاكةى دةست كارى بكرآ. يان طؤرِينى يان طواستنةوةى دةقيَك لة زمانيَكةوة بؤ سةر زمانيَكى تر وةك خؤى، (وةرطيَرِان جؤريَكة لة طةرِان بةدواى حةقيقةت دا)
يان: وةرطيَرِان هةم هونةرةو هةم زانس: ضونكة كةدةلَيَين هونةرة واتة هيض كةس نازانآ هونةر بكات تةنها هونةرمةند نةبيَت بة شيَوةيةكى تر. واتة هةموو كةس ناتوانيَت ببيَتة وةرطيَر. دةلَيَين زانستة ضونكة دةبيَت شارةزايي تةكنيكى زمان بين وة ئاطادارى ئةو دةقةو كارةكانى نوسةرةكة بين بزانين رِستةسازى ضؤنة وة لة دارِشتن شارةزا بين وةرطيَرِان  هونةريَكى دذوارة.
بؤ ناسينى ضةمكى وةرطيَرِان دةبيَت بطةرِيَنةوة بؤ زانستى زمانةوانيي ضونكة بآ ئةم زانستة وةرطيَرِان هيض مانايةكى زانستى ئةوتؤى نابيَت وة ئةم ضةمكة ضونكة بةسترا بةزانستى زمانةوة.
وةك كؤلَةكةى سةرةكى سةيرى دةكرآ.

سودةكانى وةرطيَرِان
1- بةهيَز كردنى شيَوةى دارِشتن لةدووزماندا لة هةمان كاتدا.
2- بةراورد كردنى رِيَزمانى زمانيَك لةطةلَ رِيَزمانى زمانيَكى تردا.
3- ورد بونةوة لةو برِو دةستةواذة ئيدؤميانةى كة لةزماندا بةكارديَت.
4- طؤرِينةوةى زانيارى و بيرورِا دةربرِين وة طواستنةوةيان لة زمانيَكةوة بؤ زمانيَكى تر.
5- ئاويَنةى كلتورةكانة.

محمد ئةركؤن دةلَيَت وةرطيَرِأن بريتية لة مةسةلةى ناثاكى يان دةست ثاكى (خيانةت يان ئامانةت) و دةبآ يةكيَكيان هةلَبذيَريَت (بةو مانايةى وةرطيَرِان مةسةلةيةكى ئةخلاقى كةسيية).
* مةسةلةى مةعريفة يان نةبونى مةعريفةية.
هةموو وةرطيَرِانيَكى رِاستةقينة دةبيَت لة قالَبة ئةسلَيةكةى بيَتة دةرةوة، بةبآ ئةوةى بةشيَوةيةكى تةواو رِةها لةزمانى دوةمدا بتويَتةوة، دةبيَت بةرطيَكى نوى لةبةر بكات و لة قالَبى سيَيةمدا دةربكةويَت.

مةرجةكانى وةرطيَرِان لة كةسى وةرطيَرِدا
وةرطيَرِان كاريَكى هةر وا ئاسان نية هةموو كةس دةستى بداتآ ضونكة وةك وتمان هةم هونةرة هةم زانستة مرؤظ دةبيَت هونةرو زانست باش بزانيَت بةلايةنى كةم شارةزايي تةواوى بابةتةكةو زمانى نوسراوةكة بيَـ ئةمجا دةست ث بكا لةبةر ئةوة كؤمةلَيَك مةرج هةية دةبيَ لةكةسةى وةرطيَرِدا هةبيَـ بةتايبةتى لةوةرطيَرِانى نوسراوةكاندا وة حةقى نوسراوةكةو نوسةرةكةى ثيَشيَل نةكات وة بابةتةكة بةزيندويي و وةك خؤى بطةيةنيَت.
مةرجةكان
1- لانةدان لة سنوورى ئةو دةستورةى كة بؤى دانراوة دةرنةضيَت، وة ئارةزوى لةكارةكةدا هةبيَت.
2- ثيَويستة زانيارى تةواوى لةسةر بابةتةكةو زمانى بابةتةكة هةبيَت، جطة لةمةش شارةزايي تةواوى هةبيَت لة شيَوازى نوسينى نوسةرةكة، واتة بزانآ نوسةر مةبةستى ضى ية.
3- طواستنةوةى دةقةكة بآ دةستكارى كردنى (طةياندنى ثةيامةكة وةك خؤى)
وةك ضؤن حافظ ابراهيم لة ثةسنى يان وةصفى بابةتيَكى ئةدةبيدا دةلَيَت ( بابةتةكةو وةرطيَرِاوةكة وةك كيذيَكى شؤخ و شةنط واية لةبردةم ئاويَنةدا)
4- ثيَويستة وةرطيَبرِ خؤى لةوةرطيَرِانى وشة بةوشة بثاريَزيَت، كة هةم زيان لة واتاى دةقةكة و هةم زيان بة جوانى دةربرِينيش دةطةيةنيَت.
5- ثيَويستة وةرطيَرِ بة ئامانةتةوة دةقةكة لة زمنى وةرطيراوةوة بؤ زمانى مةبةست بطةيةنيَت
6- لة رِيَطاى هةلَبذاردن و وشةطةلى طونجاوةوة كاريطةرى بةرامبةر طونجاو بةدةقى سةرةكى وةرطيَرِان ببةخشآ يان دروستى كا.

كليلى دةروازةكانى وةرطيَرِان
1- هةلَهيَنجان
2- وةرطرتن- كؤثى كردن
3- طؤرِينةوة
4- نزيك بونةوة
5- هاوسةنطى هاوكيَشةكان تةريب بيَت بةبابةتةكان



(كآ وةرطيَرِان بكات)
هةر كةسيَك ئةم  كارةى لة توانادا هةيةو لة خؤى رِادةبينيَت قؤلَى ليَ هةلَمالَيَت و دةريَغى ليَ نةكات، بةلآم دةبيَت مةرجةكانى وةرطيَرِان تيَدا بيَت بةرِيَذةيةكى بةرضاو ئةطةر نا ئةوة وةرطيَرِيَكى ضالاك نية.
بيَ طومان وةرطيَرِةكان دةتوانن طةلان بةيةكترى بناسيَنن و ئاشناى كلتورةكانى يةكتريان بكةن لة رِيَطةى وةرطيَرِانى سامانة فكرى يةكانةوة هيض طةليَك نية ئةمرِؤ لة دنيادا ثيَويستى بة وةرطيَرِان نةبيَت، هةرضةندة زؤر دةولَةمةنديش بيَت لة كلتورو زانستدا، ضونكة هةتاوةكو بةرهةمى طةلان زؤرتر بؤخؤت وةربطيَرِيَت زؤر تر دةولَةمةند دةبيَت بة طشت بوارةكانى ذيان، ئيَمة لة وةرطيَرِاندا زؤر هةذارين ئةطةر خؤمان بةراورد بكةين بة ولآتيَكى وةك يابان، ئةو ولآتةى بةطةورةترين ولآتى وةرطيَرِان دادةنرآ، ئيَمة زؤر ضاك ئاستى زانين و ثيَشكةوتنى ئةو ولآتة دةزانين كة ضؤن رِكابةرى ولآتانى ئةوروثاو ئةمةريكا دةكات، كة ثيَشتر شتى ليَ وةردةطرتن و دواتر لاسايي دةكردنةوة بةتايبةت لة بوارى زانستى و تةكنةلؤذيادا.
هةندآ لة زانايان دةلَيَن وةرطيَرِان دياردةيةكة لة دياردةكانى زمانى ئادةميزاد نةك لاى ئةو كةسانةى كة هةرطيز كارى وةرطيَرِانيان نةكردووة.

وةرطيَرِ/ ئةو كةسةية كة 2 زمان وةك يةك شارةزاية وة لة كلتور و داب و نةريتى هةردولادا قالَة، واتة كار بؤ طؤرِينى نوسراويَك دةكات لة زمانى بنةرِةتةوة بؤ زمانى مةبةست.
(زؤر قورسة باوةرِ بةوة بكريَت كة رِةخنة طرى وةرطيَرِان خؤى وةرطيَر نةبيَت)
وةرطيَرِان كاتآ رِودةدات كة ئةوبابةتة زؤر طرنط بى و سود بةخش بيَ ياخود نوسةرةكةى بةناو بانط بى يان ناوةرِؤكى بابةتةكة بة ثيرؤزو دةطمةن بيَ يان بابةتى سةردةم بيَت لةجيهاندا باس و  خوازى زؤر لةسةر بآ
لةهةموو كاتيَكدا ثيَويستى يةكان وا دةكةن وةرطيَرِان بكر هةروةها بةرزى ئاستى سةرضاوةكةش هؤكاريَكى ترة.

تيَبينى: رِةنطة نزيك بونةوةيةك لة نيَوان و تةرك و مةرجةكانى وةرطيَرِاندا هةبيَت بةلآم سروشتى كارةكة وادةخوازيَت كة بةم ضةشنة بيَت تا خويَندكارةكانم باشتر سودى ليَوةربطرن ليَيتيَبطةن
كلتورى نوسةر كاريطةرى هةية لةسةر خويَنةرلةبير كردنةوةدا)
جارى واش هةية نوسةريَكى بيَطانة نوسينةكانى مرغوب نية ضونكة لةطةلَ كلتورةكةمدا ناطونجآ



جؤرةكانى وةرطيَرِان
تا ئيَستا خشتةيةك يان ياسايةك و بنةمايةكى سةرةكى لةبةردةستدا نية 100% دانى ثيا بنريَت بلَيَين وةرطيَرِان ئةمةندة جؤرة بةلَكو بةبى باوةرِهيَنان بةطفتارةكان هةر كةسةو قةناعةتيَكى لا دروست بوة بؤ جؤرى وةرطيَرِان بؤ نمونة بةرِيَز كؤرسى سةفةوى لة كتيَبةكةيدا دةلَيَت وةرطيَرِان 2 جؤرة.

1- وةرطيَرِانى زارةكى
أ- وةرطيَرِانى هاوكات (مباشر)
ب- وةرطيَرِانى ناهاوكات (غير مباشر)
2- وةرطيَرِانى نوسراو
أ- ووشة بة ووشة
ب- رِستة بؤ رِستة
ج- دةق يان (مفهوم)

وةرطيَرِانى زارةكى
أ- وةرطيَرِانى هاوكات:- واتة وةرطيَرِانى وتةيةك يان قسةيةك لة زمانى بنةرِةتيةوة بؤ سةر زمانى مةبةست، بةمةرجيَك كاريطةرى ئةو وتةية يان ئةو قسةية لةسةر طوآ طرى زمانى بنةرِةتةوة بطويَزريَتةوة بؤ سةر زمانى طويَطرى مةبةست. (واتة كاريطةرى قسةكة ون نةبيَت).
 ب- وةرطيَرِانى ناهاوكات: واتة بةشيَكة لةوةرطيَرِانى زارةكى وة وةرطيَرِ كاتيَكى زؤر ترى لةبةردةستداية بؤ وةرطيَرِان.
وةرطيَرِانى هاوكات و ناهاوكات جياوازيان هةية (جياوازيةكانى نيَوانيان).



ناهاوكات
هاوكات
1- ماوةى ةية بؤ وةرطيَرِان.
1= لة رِوى كاتةوة ماوةى وةرطيَرِان زؤر كورتة.
2- زؤر بةدةطمةن ئةمة رِوو دةدات.
2- هةنديَك جار كورت كردنةوةى  تيَدا  ئةنجام دةدريَت وة لةمةبةستى مةفهوم دةرنةضيَ.


2- وةرطيَرِانى نوسراو واتة بريتى ية لة وةرطيَرؤِانى واتايةك لة زمانى بنةرِةتةوة بؤ زمانى مةبةست بة نوسراويَك كة ضةند ثيَوةريَكى هةية ئةمانةن:-
أ- وةرطيَرِانى وشة بة ووشة: كة بة زؤرى بؤ دةقى ياساو فةرهةنط بةكار ديَت وشة بة وشة ماناكةى رِون دةكريَتةوة يان بلَيَين وةردةطيريَت ثةيوةندى بة ناوةرِؤكةوة نى ية.
واتة وشة بة ثيَوةر وةردةطرين بةواتاى هةروشةيةك لة زمانى بةرامبةر وشةيةكى بؤ دادةنريَت لةزمانى مةبةستدا .
(ماناى رِستة بؤ وشة لةم بارةدا مانا ناطةيةنيَت)
يان بريتى ية لة وةرطيَرِانى ثيت و دةنط و ضؤنيةتى خويَندنةوةى وشةكان بؤ ئاشنابون بةزاراوةو فيَربونى زمان كة لة وشةوة سةرضاوة دةطريَت بؤ زيندو كردنةوةى وشة كؤنةكة بةتايبةتى لة قاموسدا.
ب- وةرطيَرِانى رِستة بؤ رِستة: لةم قؤناغةدا رِستة ثيَوةرى وةرطيَرِانة.
لةم قؤناغةدا رِيَزمان و شيَوةى دارِشتنى وشةكان لة زمانى مةبةستدا رِةضاو دةكريَت واتا رِستةى زمانة بنةرِةتيةكة ديارى دةكريَت.
ج= وةرطيَرِانى مفهومى يان واتايي (دةق): لةم حالَةتةدا وةرطيَرِ هةولَ دةدات تةنها واتاى دةقةكة
بطةيةنيَتة خويَنةر بةمةرجآ كارى طةرى و مةفهومى خؤى لةدةست نةدات كة لةزمانى بنةرِةتدا هةيةتى كاتيَك وةريدةطيَرِينة سةر زمانى مةبةست. هةندآ جاريش بةسةريدا بسةثيَنريَ.

ئةركةكانى وةرطيَرِ (هونةرى وةرطيَرِان)
1- وةرطيَرِ ثيَويستة دةقى زمانى بنةرِةتى بى كةم كورِى وةرطيَرِيَتة سةر زمانى مةبةست واتة (بةئامانةتةوة ماناكة وةك خؤى بطةيةنيَت)
2- ناوةرِؤك و كاريطةرى زمانى بنةرِةتى ثيَويستة بةتةواوى بطوازيَتةوة بؤ سةر زمانى مةبةست.
3- شيَوازى نوسينى زمانى بنةرِةتى ثيَويستة لةزمانى مةبةستدا رِةضاو بكرآز
4- ثيَويستة ئةو ثيَكهاتة رِيَزمانيةى كة لة وةرطيَرِاندا بةكار هيَنراوة، ثيَك هاتةيةكةى باو بيَت و كاريطةرى رِيَزمانى زمانى بنةرِةتى بةسةرةوة نةبيَت.
5- بؤ مةبةستى تيَطةيشتنى زياتر باشتر لة زانيارى يةكان ثيَويستة وشةى زياد بةكار بهيَنريَ.
6- لايةنى سؤزو عاتيفةى دةقةكة طؤرِانى بةسةردا نةيةت وةك خؤى ([1])
7= طةياندنى ثةياميَك بؤ خويَنةر كة ثآ ي ئاشنا نية.

لةطةلَ هةموو ئةمانةشدا محمد  ئةركؤن دةلَيَت: نةزانينى و بيَئاطايي ناتوانى وةرطيَرِانيَكى رِاست و دروست بةرهةم بهيَنىَ. وةرطيَرِى بابةتى فيكرى دةبيَت خؤشى رِوناكبير بيَت يان ثيَويست ناكا بضيَتة دنياى وةرطيَرِانةوة، وةرطيَرؤشان ثرؤسةيةكى نيَطةتيظى هةلَضوو نية بةلَكو ثرؤسةيةكى ثؤزةتيظى كاريطةرة. ئيَمة هةر لة ئيَستاوة تا سالآنيَكى دورو دريَذى ذيان ثيَويستيمان ثيَيةتى مادامةكى بةرهةمى خؤمان بؤ فيكر سنووردارة
كاتيَك وةرطيَرِان بة ثيَويست لةناو كؤمةلَطادا دادةنريَت كة كؤمةلَيَك سةنتةرو ثةيمانطاى تايبةت بةوةرطيَرِان بنياد بنريَت. وةتويَذةران و وةرطيَرِان بؤ سالآنيَكى زؤر خؤيانى بؤ تةرخان بكةن.
8= لةسةر وةرطيَرِ ثيَويستة مافى نوسةر نةخوات، واتة لا بردن و ناو نةهيَنانى ناوى نوسةرز
9- وةرطيَرِانى ئةو سةرضاوانةى كة ثيَويستةكانى خويَنةر ثرِ دةكاتةوة كةليَنيَك لة كتيَبخانة دةطريَت.

سةرضـاوةكـان
* زمان، وةرطيَران و ثةيوةندى كلتورةكان و / حوسين يةعقوبي/ فن الترجمة  محمد عوض محمد
* بهنام باوةند ثور/ طؤظارى سةردةم سالَى 2002 ذمارة 24
* كورسى سةفةوى/ حةوت طوتار دةربارةى وةرطيَرِان وةرطيَرِانى رةفعةت مورادى 2005









[1] - بؤ نموونة شيعرةكانى عمر خيام كة هةزار كردوية بة كوردى جوانيةكة لةوةداية كة هةذار هةم وةرطيَرِةو هةم شاعيرة

No comments:

Post a Comment